نویسنده نادره وائلی زاده: آتشی که بر بستر خشک «هورالهویزه» افتاده، هنوز آرام نگرفته است. دود سیاه و غلیظ از آن سوی مرز عراق، در استان «العماره» تا غرب و جنوب خوزستان، نفس چند میلیون نفر را تنگ کرده است. حالا پنج ماه بعد از آغاز خودسوزی گسترده در هورالهویزه، نارضایتی‌های مردمی بالا گرفته است. کاربران شبکه‌های اجتماعی اعتراض خود را نسبت به آلودگی هوا و انتشار دود غلیظ و بوی نامطبوع در شهرها به‌ویژه اهواز اعلام می‌کنند و پویش مردمی درخواست رسیدگی به آتش‌سوزی هورالعظیم با عنوان «من نمی‌توانم نفس بکشم» در اینستاگرام به راه افتاده است. همچنین، کارزاری با عنوان «درخواست پیگیری آلودگی هوا ناشی از سوزاندن هورالعظیم» امضاهایش اکنون به بیش از ۱۵ هزار رسیده است. امضاکنندگان این کارزار که خطاب به رئیس‌جمهوری، رئیس قوه قضائیه، رئیس مجلس و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نوشته شده، خواستار تشکیل کارگروهی ویژه و با اختیارات کامل شدند تا به وضعیت آلودگی شدید هوای خوزستان، به‌ویژه کلانشهر اهواز، دشت آزادگان و هویزه رسیدگی شود. در متن این کارزار آمده: «طی سال‌های اخیر وضعیت آلودگی هوا ناشی از سوزاندن هورالعظیم در این مناطق به طرز غیر قابل تحملی تشدید شده است؛ به‌طوری‌که میزان ذرات معلق و غلظت آلاینده‌ها در بسیاری از روزها رکورد آلودگی هوا در کشور است و این معضل، زندگی شهروندان را با مشکلات فراوانی مواجه ساخته است. بحران آلودگی هوا، خصوصاً دود ناشی از سوزاندن هورالعظیم، در کنار معضلات آب‌و‌فاضلاب، زندگی در این شهرها را برای مردم، به‌ویژه کودکان و سالمندان، بسیار دشوار کرده و مشکلات تنفسی و بیماری‌های مختلف را به‌صورت تصاعدی افزایش داده است.»
تالاب مرزی هورالعظیم با بیش از ۳۰۰ هزار هکتار مساحت و آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین، یک‌سومش در ایران و دوسومش در عراق است. بخش عراقی این تالاب موسوم به «هورالهویزه» از اسفند پارسال با خودسوزی گسترده مواجه است. دود غلیظ این حریق از آن زمان تا کنون، بسته به جهت باد، تا هفت شهرستان را فرامی‌گیرد؛ بیشتر از همه، شهر مرزی «رفیع» که اهالی آن ماه‌هاست با آلودگی هوا و دود شدید درگیر هستند. بعد از ماه‌ها پیگیری و درخواست مسئولان خوزستانی، بالاخره هواپیمای آب‌پاش مجوز گرفت و چهارم و پنجم مرداد عملیات اطفای حریق در خاک عراق را انجام داد.
«محمد سواری»، عضو شورای شهر رفیع و کارمند مرکز بهداشت این شهر، به «پیام ما» می‌گوید عملیات اطفای حریق هواپیمای آب‌پاش تأثیری در انتشار دود در این شهر، نداشته است: «دود غلیظ هر شب این شهر را فرامی‌گیرد و زندگی مردم را مختل کرده است. به‌ویژه در شب‌هایی که جهت وزش باد به‌سمت ماست، از غروب تا ظهر فردا این وضعیت در منطقه حاکم است.»
او می‌افزاید: «پیگیری‌های زیادی کردیم و مردم هم چند بار جلوی ساختمان بخشداری تجمع و اعتراض کردند. پاسخی که به ما می‌دهند این است که مشکل بین‌المللی است و کاری از دست ما برنمی‌آید. با فرماندار هویزه هم دیدار کردیم، اما جوابی نگرفتیم. اگر کاری برای خاموش کردن هور انجام نمی‌دهند، حداقل امکاناتی به مردم منطقه اختصاص بدهند.»
این امکانات از دیدگاه او می‌تواند شامل تجهیز مرکز بهداشت باشد: «در مرکز بهداشت تنها امکاناتی که داریم اکسیژن است، درحالی‌که در روزهای گذشته علائم مراجعان شدیدتر شده. قبلاً مراجعان با تنگی نفس، سرگیجه، سردرد و سوزش چشم مراجعه می‌کردند، ولی مشکلات گوارشی هم اضافه شده که علائم جدیدی دارد. این درحالی‌است که هیچ حمایت درمانی از بیماران نمی‌شود. انتظار می‌رود تمهیداتی مثل درمان یا ویزیت و تزریقات رایگان یا داروهای خاص برای مراجعان در نظر بگیرند یا در قطع برق شهر تجدیدنظر کنند؛ چون با این شرایط گرما و دود، قطع مکرر برق واقعاً خارج از تحمل مردم است.»
آب‌پاشی ناموفق
هورالعظیم در شرایط خشکی بارها به خودسوزی افتاده است. آتش‌سوزی گسترده در بخش عراقی تالاب از تابستان ۱۳۹۷ تقریباً هرسال تکرار شده، اما خشکسالی امسال شدت آن را بیشتر کرده است. کارشناسان براین باورند که تنها راه‌حل تأمین حقابه تالاب و یا بارندگی است، اما با خشکیدگی رودهای کرخه و دجله، این حقابه تأمین نمی‌شود. راهکار دیگر، استفاده از هواپیمای آب‌پاش برای بخش عراقی هور است. سال ۱۳۹۷ نخستین تجربه اطفای حریق تالابی، به‌ویژه در خارج از مرزهای ایران بود. بااین‌حال هواپیمای آب‌پاش نتوانست آتش را خاموش کند و حریق تا پاییز هور را سوزاند. در مهر ۱۴۰۲ با وجود استقرار هواپیمای آب‌پاش در خوزستان، عراق مجوز پرواز نداد. امسال نیز در پی آلودگی شدید ناشی از دود غلیظ و تعطیلی هفت شهرستان در چند نوبت، استاندار خوزستان برای اختصاص هواپیمای آب‌پاش بارها با سازمان حفاظت محیط‌زیست، رئیس‌جمهور، وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران کشور مکاتبه و با استانداران میسان و العماره مذاکره کرده است.
«موسی مدحجی»، رئیس اداره تالاب‌ها اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان به «پیام ما» می‌گوید: «بعد از پیگیری‌های زیاد، هواپیمای ایلوشین هوافضای سپاه در دو روز (چهارم و پنجم مرداد) عملیات اطفای حریق در بخش عراقی هورالعظیم را انجام داد. این عملیات شامل هفت سورتی پرواز بود که با توجه به ظرفیت ۴۰ مترمکعبی مخزن هواپیما در هر سورتی ۲۸۰ مترمکعب آب برای هفت محدوده در تالاب تخلیه شد. نقاط هدف برای پاشیدن آب از قبل توسط تصاویر ماهواره‌ای و براساس شدت آتش‌سوزی و دود و فاصله تا مرز ایران انتخاب شدند.»
به‌گفته او، «بیش از ۹۰ درصد بخش عراقی هورالعظیم خشک است. وسعت آتش‌سوزی اکنون به ۲۳ هزار هکتار رسیده و تصاویر دریافتی از ماهواره‌ها آتش‌سوزی در بیش از سه هزار و ۲۰۰ نقطه در این محدوده را نشان می‌دهد.»
مدحجی اثرگذاری عملیات اطفای حریق توسط هواپیمای آب‌پاش را ۲۰ تا ۳۰ درصد عنوان می‌کند که مشابه عملکرد آن در سال ۱۳۹۷ است: «این برآوردها نشان می‌دهد عملیات اطفای حریق با هواپیمای آب‌پاش راهکار مطلوبی نیست. محدودیت‌های هواپیمای آب‌پاش و وسعت زیاد محل آتش‌سوزی از دلایلی است که اثرگذاری را کم می‌کند. به‌نظر می‌رسد استفاده از این هواپیما در کوتاه‌مدت و برای بخش ایرانی تالاب که سطح مرطوبی دارد یا نقاطی که با شعله همراه است، مفید باشد، نه برای بخش عراقی که عمده آن احتراق ناقص در انبوه نیزارهای خشک و ریشه آنها در درون بافت خاک است.»
مذاکره برای آب
«شینا انصاری»، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، در نشست خبری سه‌شنبه گذشته، از پیگیری حقابه هورالعظیم از کشور عراق و مهار آتش‌سوزی در قسمت عراقی این تالاب خبر داده و گفته: «هم این پیگیری‌ها همچنان ادامه دارد و هم از هواپیمای آب‌پاش در زمان آتش‌سوزی استفاده می‌شود.»
مدحجی همچنین می‌گوید: «سازمان حفاظت محیط‌زیست نامه‌ای با موضوع «ضرورت انجام اقدامات فوری برای مقابله با رخداد آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم» به معاون اول رئیس‌جمهوری نوشته که او نیز ۲۴ تیرماه آن را به هشت دستگاه ابلاغ کرده است. در این نامه اقداماتی با سه زمان‌بندی کوتاه‌مدت، بلندمدت و میان‌مدت تدوین و وظایف سایر دستگاه‌ها مشخص شده است. به‌کارگیری هواپیمای آب‌پاش در مواقع ضروری، برای مناطقی که نزدیک مرز قرار دارند و احتمال سرایت آتش‌سوزی به بخش ایرانی تالاب وجود دارد، همچنین مذاکرات دیپلماتیک با عراق برای رهاسازی آب از طریق رودخانه دجله، جزو اقدامات کوتاه‌مدت هستند. مذاکره با کشورهای ترکیه و عراق برای تأمین حقابه هورالعظیم جزو اقدامات میان‌مدت است و برای بلندمدت نیز برنامه‌های وزارت نفت برای طرح جامع احیای هورالعظیم و پیگیری برای ثبت این تالاب در کنوانسیون رامسر نیز مطرح شده است. امکان رهاسازی آب از سد کرخه برای مرطوب‌سازی هور نیز مطرح شده که نیاز به بررسی دارد و توسط وزارت امور خارجه و وزارت نیرو در حال بررسی است.»
او بهترین و پایدارترین راهکار را ورود آب به بستر خشک تالاب می‌داند: «باید این مسئله را در نظر داشته باشیم که حتی اگر دود به‌سمت ما نیاید، معیشت و گاومیش‌داری بومی‌های تالاب در دو سوی مرز و حیات زیستمندان تالاب، وابسته به آب است. بنابراین، لازم است هم در عراق و هم وزارت نیرو در ایران تأمین حقابه کامل تالاب را در برنامه قرار دهند.»
به‌گفته مدحجی، «تاکنون ۴۰۰ هکتار از بخش ایرانی تالاب نیز دچار حریق شده و این نگرانی برای ما وجود دارد که تنش آبی شدیدتر، دود بیشتر و کانون‌های گردوغبار افزایش یابد، حیات‌وحش آسیب ببیند و با مرگ‌ومیر آبزیان مواجه شویم. بنابراین، طی مکاتباتی به سازمان آب و برق خوزستان هم در ابتدای تنش آبی و هم در روزهای اخیر هشدار دادیم.»
او از نبود شفافیت در وزارت نیرو نیز اظهار گله‌مندی می‌کند: «یکی از کارهای ناشایست سازمان آب و برق، ارائه ندادن اطلاعات به‌روز از وضعیت حقابه تالاب است. آنها داده‌ها را شش ماه یک بار ارائه می‌دهند. طبق این آمار ۵۰۱ میلیون مترمکعب به‌عنوان حقابه هورالعظیم در نیمه اول سال تأمین شده که مشخص نیست چه مقدار آن از آب رودخانه کرخه و چه مقدار از پساب‌های کشاورزی و نیشکر است. این درحالی‌است که حقابه هورالعظیم در زمان خشکسالی حدود ۱.۴ میلیارد مترمکعب تعیین شده است.»
مدحجی با بیان اینکه وضعیت تالاب‌ها در کشور به‌ویژه خوزستان نشان می‌دهد حقابه تالاب‌ها تأمین نمی‌شود و مدیریت مصارف صورت نمی‌گیرد، ادامه می‌دهد: «در حال حاضر حدود ۴۵ درصد از سطح هورالعظیم در ایران آبدار و یا مرطوب است و با توجه به اینکه دمای تالاب در این روزها ۷۶.۴ درجه سانتی‌گراد است، تبخیر بسیار شدید و نیاز آبی به همین نسبت زیاد است. تاکنون از ادارات شهرستانی گزارشی از مرگ‌ومیر آبزیان دریافت نکردیم، اما در فضای مجازی تصاویری منتشر شده است. با افزایش دما و کاهش ورودی آب، کیفیت و اکسیژن آب کم می‌شود؛ تلفات آبزیان قابل پیش‌بینی بود که این هشدار را داده بودیم.»
تعهد بین‌المللی برای حقابه
«محمدجواد اشرفی»، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفته است: «با شناختی که از منابع آبی عراق داریم، شانس اینکه الان آب به‌سمت تالاب رهاسازی شود، وجود ندارد. در کشور ما هم به‌دلیل شرایط بد مخزن سد کرخه امکان رهاسازی آب به عراق نیست. بنابراین، باید به افزایش تاب‌آوری جامعه، از جمله اقدامات بیمارستانی و خودمراقبتی کمک شود.»
«محمد درویش»، کارشناس و کنشگر محیط‌زیست که در روزهای اخیر گزارش‌های میدانی از وضعیت آتش‌سوزی هورالعظیم در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده، به کارزار «درخواست پیگیری آلودگی هوا ناشی از سوزاندن هورالعظیم» پیوسته است. او به «پیام ما» می‌گوید: «خردادماه در سفر به عراق مشاهده کردیم «القرنه» محل تلاقی رودهای دجله و فرات در عراق آب قابل‌توجهی دارد که اگر یک درصد از این آب به‌سمت بخش عراقی هور هدایت شود، مشکل آتش‌سوزی این تالاب حل خواهد شد. اما به‌نظر می‌رسد شرکت نفت عراق مایل نیست این اتفاق بیفتد، چون کاملاً مشخص است که آنها عمداً به‌خاطر حفاری، هور را خشک کرده‌اند.»
او مطالبه اصلی برای رسیدن به شرایط پایدار را تأمین حقابه کامل هم در طرف ایرانی و هم عراقی عنوان می‌کند: «در افکار عمومی عراق طوری جا افتاده که ایران مقصر خشک شدن هور است و باید مشکل را حل کند. ولی در واقعیت دیدیم عراق به‌شدت مقصر است و باید ۲.۵ میلیارد مترمکعب حقابه هور را بدهد.»
درویش می‌گوید: «الان بهترین روابط را در میان کشورهای همسایه با عراق داریم، ولی به‌نظر می‌رسد چنین اراده‌ای در وزارت امور خارجه و وزارت نیرو برای مذاکرات وجود ندارد. به‌طوری‌که وزارت نیرو با درخواست ثبت هورالعظیم در کنوانسیون رامسر سازمان حفاظت محیط‌زیست مخالفت کرده.»
او به ثبت بخش عراقی هورالعظیم در یونسکو به‌عنوان میراث طبیعی ثبت‌شده نیز اشاره می‌کند: «طبق این قانون عراق متعهد است حقابه تالاب را بدهد، ولی شرایط این کشور آشفته است.»
منبع: پیام ما
ویژه
