مهتاب مظفری سوادکوهی - ضمیمه جامعه روزنامه اطلاعات| وب‌سایت «کارزار»، خردادماه سال ۱۳۹۶ راه‌اندازی شد و حالا با میزبانی میلیون‌ها امضا به نامی شناخته‌شده در میان مردم و فعالان اجتماعی تبدیل شده است. صدها رسانه، مطالبات مطرح‌شده در آن را پوشش داده و تجربیات موفقی را در حوزه مطالبه‌گری رقم زده‌اند.
کارزارها به هیچ سازمان و ارگانی وابسته نیستند و تیم کارزار به عنوان یک استارتاپ اجتماعی به صورت کاملا مستقل، فعالیت‌های خود و زیرمجموعه‌اش را اداره می‌کند. مأموریت اصلی این استارتاپ اجتماعی، ترویج فرهنگ مطالبه‌گری برای هم‌افزایی خواست‌های مدنی است.
پتلفرم کارزار در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران و با اتکا به اصل ۲۴ قانون اساسی مبنی بر آزادی بیان و همچنین قوانین حقوق شهروندی و قانون تجارت الکترونیک در کشور فعالیت دارد و هدف آن، طرح دغدغه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، صنفی، اقتصادی و زیست‌محیطی است که توسط فعالان فضای مجازی و برای بهتر شدن اوضاع جامعه راه‌اندازی می‌شود. با این همه باید دید در کشور ما کارزارها تا چه اندازه موفق عمل کرده‌اند و به اهداف از پیش تعیین شده خود دست یافته‌اند؟
برا ی میانکاله
یکی از فعالان کارزارهای اینترنتی که چندین سال سابقه در حوزه مسائل زیست‌محیطی دارد و کارزارهای او برای توقف پروژه پتروشیمی میانکاله و بازپس‌گیری زمین‌های حسین‌آباد، امضاهای چند ده‌هزاری گرفته، به روزنامه اطلاعات می‌گوید: بنده از سال ۱۳۸۱ در حوزه حفظ زیستگاه‌ها و حیات وحش شبه‌جزیره میانکاله و آشوراده فعالیت می‌کنم و مخاطبانم مرا به‌عنوان دیدبان میانکاله می‌شناسند. اولین کارزار اینترنتی من در رابطه با توقف پروژه پتروشیمی میانکاله بود که آن را در فروردین ۱۴۰۱ بارگزاری کردم و بیشتر از ۴۳ هزار امضا گرفت.
حر منصوری که خود دانش‌آموخته رشته گردشگری است و تورهای پرنده‌نگری‌اش طرفداران زیادی دارد، موفقیت کارزارها را فقط در امضا گرفتن نمی‌داند و می‌گوید: راه‌اندازی کارزار، فقط گرفتن امضا نیست، بلکه تولید اخبار و آگاهی‌بخشی به آحاد مختلف جامعه برای همراه کردن آن‌ها با موضوعی که با هدفش کارزار راه انداخته‌اند نیز هست. خوشبختانه مسائل زیست‌محیطی به دلیل حساسیت‌های بالایی که دارند با واکنش‌های جدی از سوی مردم مواجه می‌شوند و کارزارهای متعددی را به خود جذب می‌کنند.
کارزارها کمک می‌کنند تا کسانی که به دنبال هدف مشخصی هستند با حداقل یک امضا، آرای همفکران خود را جمع‌آوری و در قالب یک نامه و مکاتبه، برای رسیدن به هدف موردنظر تلاش کنند. به عنوان مثال، کارزار توقف پتروشیمی میانکاله از سال۱۴۰۱ تا به امروز، چندین مرحله تکرار و آخرین کارزار آن نیز در ۲۲ فروردین امسال بارگزاری شده که در مجموع بیشتر از ۱۰۰هزار امضا گرفته است.
خوشبختانه ما موفق شدیم از طریق همین کارزارها صدای مردم را به گوش مسئولان برسانیم و مدیران اجرایی و نهادهای نظارتی را بارها بر سر اجرای پروژه بیاوریم. امروز هم در حال تلاشیم تا ۹۲ هکتار از مراتع حسین‌آباد را که زیر بار اجرای این پروژه منسوخ‌شده رفته بود پس بگیریم و به محیط زیست برگردانیم.
او کارزارها را یکی از نوین‌ترین روش‌های مطالبه‌گری در جامعه توصیف می‌کند و می‌گوید: پیگیری مطالبات مردمی به روش‌های مختلفی انجام می‌شود و کارزارها تنها روش موجود و ممکن نیستند. کافی است هدف موردنظر مشخص باشد و افرادی که می‌خواهند برای رسیدن به آن هدف تلاش کنند اعلام موجودیت نمایند تا مسیر حرکت، خود به‌خود مشخص و هموار گردد. در کارزار تعلیق پروژه پتروشیمی میانکاله از ابزارهای مختلفی مثل شکایات مردمی، دیدار با ارگان‌ها و سازمان‌های مرتبط، نظارت بر اجرای پروژه و صحبت با حقوقدان‌ها و گروه‌های خبری و رسانه‌ای استفاده کردیم تا این مطالبه بحق مردم به نتیجه برسد.
راهی برای شنیدن صدای مردم
این فعال زیست‌محیطی، کارزارها را روشی برای جهت‌دهی به مطالبات مردمی و بهترین راه شنیده شدن صدای مردم می‌داند و می‌گوید: روی آوردن مردم به سمت کارزارها از سر ناامیدی و استیصال نیست، بلکه در اوج امیدواری به حل مسأله اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال در ناآرامی‌های سال ۱۴۰۱، آمار کارزارهای اینترنتی به شدت پایین آمد و بعد از گذشتن چند ماه و رسیدن جامعه به یک آرامش نسبی، راه‌اندازی کارزارهای اینترنتی از سر گرفته شد. این نشان می‌دهد که مردم در آرامش، بهتر و جدی‌تر به مطالبات خود فکر و آن‌ها را پیگیری می‌کنند.
کارزارها می‌توانند مطالبات پراکنده جامعه را در یک مسیر قرار دهند. حضور افراد نخبه در کنار مردم از هر جریان فکری و هر تخصصی، می‌تواند نقش مهمی در به ثمر رسیدن کارزارها ایفا کند.
فضای مجازی ، شمشیر دولبه
یک جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه در رابطه با نقش کارزارها در دنیای امروز می‌گوید: کارزارها به لحاظ سازو کاری که دارند، ابزاری کارآمد برای پیشبرد اهداف از پیش تعیین‌شده هستند.
با توجه به فراوانی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، کارزارها می‌توانند به‌عنوان یک کانال ارتباطی موفق در بستر جامعه عمل کنند اما به لحاظ محتوایی، فضای مجازی، یک شمشیر دولبه است و نمی‌توان به طور کامل به آن اکتفا کرد. مثلا در سوگیری‌های اجتماعی حداکثری، فضای مجازی در ترویج مفاهیم ضدارزش و کژکارکردها، ید طولایی دارد که کارزارها باید از این آسیب‌ها مصون بمانند.
مقداد رضایی در ادامه تأکید می‌کند: با این همه بنده نسبت به تأثیرگذاری کارزارها در جامعه بسیار خوش‌بین هستم؛ البته با چشم‌پوشی از بیماری مزمن اجتماعی تحت عنوان واپس‌گرایی یا تأخر فرهنگی.
متأسفانه کشور ما از ۱۵۰ سال پیش تاکنون دچار آشفتگی‌های اجتماعی فراگیری است که از مسیری به نام توسعه آغاز شده. به عنوان مثال در کشور ما یک پدیده یا محصول تکنولوژیک به شکلی شتابزده وارد می‌شود، بدون آن‌که فرهنگ استفاده از آن آموزش داده شود. در نهایت چرخه واپس‌زدگی فرهنگی تشدید می‌گردد.
او بر خلاف نظر فعالان این عرصه، فراوانی پلتفرم‌های مطالبه‌گری در فضای مجازی را دلیل بر ناامیدی مردم می‌داند و می‌گوید: آیا از نظر شما راه دیگری برای شنیده شدن مطالبات بحق مردم وجود دارد؟ اصلا از مردمی که حالشان بد است چه انتظاری می‌توان داشت؟ مسلما گزینه‌های زیادی برای اعتراض پیش روی مردم نیست و راه‌های مطالبه‌گری قانونی بسیار محدود است.
وقتی از سیستم‌های اجتماعی نام می‌بریم، به اجزا، ارتباط بین اجزا و از آن مهم‌تر، روح جمعی حاصل از فراگرد کنش‌های اجتماعی اشاره می‌کنیم که مورد آخر، معرف اتمسفر حاکم بر سیستم خواهد بود.
نمایش قدرت
پی بردن مردم به این که قدرتی دارند و نارضایتی آن‌ها از سیستم حکمرانی، منجر به این می‌شود که اجزا نقش خودشان را در سیستم پیدا کنند و با ایجاد روابطی بین اجزا ماهیتی جدید تشکیل دهند.
رضایی می‌گوید: چند روز قبل خیلی اتفاقی با یکی از دوستانم درباره کارزارها صحبت می‌کردم که ایشان کتاب «قدرت بی‌قدرتان» از «واتسلاف هاول» را که رییس جمهور کشور چک بوده به من معرفی کرد. این نویسنده و نمایشنامه‌نویس مجرب در کتاب مذکور از استعاره‌ای ظریف، تحت عنوان سبزی‌فروش استفاده کرده که به نقش و اثرگذاری یک عضو از جامعه اشاره می‌کند که به ظاهر فاقد قدرت است.
نویسنده در این داستان می‌خواهد القا کند که اگر این سبزی‌فروش، کاری را که از او انتظار می‌رود درست انجام دهد و بنا به وظیفه فردی خود کنشگری کند، به تدریج و با شیوع این رویکرد در بین شهروندان، یک اتمسفر جدید خلق خواهد کرد که می‌تواند اتفاقات بزرگی را رقم بزند. این دقیقا نشان می‌دهد که میزان مشارکت، اثربخشی و برآیند حرکات جمعی با پرداختن به وظیفه مدنی تک‌تک شهروندان محقق خواهد شد.
نقطه عزیمت قدرت بی‌قدرتان درواقع همین است که انسان‌ها به واسطه سطح خرد خود می‌توانند در عین ناامیدی و بی قدرتی، در کنار هم جمع شوند و به یک برآیند امیدوارکننده برسند؛ مثل قطره‌های بارانی که در نهایت تبدیل به یک جریان قوی آب می‌شوند.
نقش قهوه‌خانه‌ها در مطالبه‌گری
مقداد رضایی، شرط به نتیجه رسیدن کارزارها را در تداوم آن‌ها می‌داند و معتقد است: کارزارها در صورتی می‌توانند به خواسته‌های عمومی، جامه عمل بپوشانند که به یک کنش سیاسی، صنفی یا اجتماعی مستمر تبدیل شوند.
ممکن است در حال حاضر، خروجی کارزارها دم‌دستی جلوه کند اما در نهایت اتفاقات بزرگی را رقم خواهند زد. انسان موجودی اجتماعی است و تمامی جوامع بشری بر همین اصل بنا نهاده شده‌اند اما انسان معاصر در روابط اجتماعی و انسانی خود دچار آشفتگی است.
بالزاک، نویسنده مشهور فرانسوی می‌گوید کافه، پارلمان مردم است؛ جایی که مردم نظراتشان را ابراز می‌کنند و با تشریک مساعی به نقطه‌ای امن می‌رسند.
بدون شک دستاوردهای مدنی اروپای مدرن، مدیون قهوه‌خانه‌ها، محافل روشنفکری و مجامع مطالبه‌گری است که بعد از انقلاب صنعتی در عرصه کنشگری دموکراتیک، فعالیت مستمر داشتند. متأسفانه ما امروز چنین محافلی را به صورت فراگیر در کشورمان نداریم. اگر هم کسی به اماکن عمومی مثل قهوه‌خانه‌ها، سفره‌خانه‌ها و کافه‌ها و رستوران‌ها مراجعه می‌کند، به خاطر کسب اطلاعات نیست بلکه به مقاصد دیگری می‌رود، در حالی که این محافل در گذشته، محل گردآمدن روشنفکران و شکل‌گیری مباحث فرهنگی، هنری و سیاسی بوده و کنشگری‌های اجتماعی متعددی را در کشورمان پایه‌ریزی کرده‌اند.
امروزه این خلاء، توسط کارزارها در فضای مجازی پر می‌شود که اگر درست برنامه‌ریزی شوند، می‌توانند جامعه را به یک پویایی هدفمند برسانند.
نمایش دموکراسی
مقداد رضایی، کارزارهای اینترنتی را یکی از اقسام دموکراسی غیرمستقیم توصیف می‌کند و می‌افزاید: در کارزارها اتفاقی شبیه انتخابات می‌افتد و آرای مردم به اشتراک گذاشته می‌شود.
متاسفانه انسان مدرن، به جای کنش ارتباطی، گرفتار کنش‌های موقتی، ابزاری و معطوف به اهداف خودخواهانه شده است. ارتباطات انسانی تقلیل یافته و سرمایه‌های اجتماعی در سطوح مختلف دچار فرسایش شده‌اند.
بنابراین افراد مثل گذشته، حضور فیزیکی مؤثری در عرصه‌های مختلف ندارند. در چنین شرایطی، کارزارها می‌توانند همبستگی اجتماعی را بازتولید کنند.
یکی دیگر از مؤلفه‌هایی که می‌تواند سطح دموکراتیک بودن یک جامعه را بسنجد، میزان مشارکت مردم است که کارزارها در این زمینه بسیار مؤثرند.
کارزارها را به ابتذال نکشید!
این جامعه‌شناس به بانیان و بارگذاران کارزارها توصیه‌هایی هم دارد و می‌گوید: کارزارها نباید به ابتذال کشیده شوند. از آن‌ها نباید به عنوان ابزاری برای سوگیری و مقاصد خاص مغایر با اصول دموکراسی و انسانیت استفاده شود، بلکه باید در خدمت پاسخگویی به دردهای نوع بشر باشند. اگر قرار است حقیقت هدف باشد، کنشگران این عرصه باید آن را از نیات فرصت‌طلبانه پاک و از شکل‌گیری قالب‌های ذهنی غیرمنصفانه جلوگیری کنند.
رضایی می‌افزاید: پشتوانه انسانی، اساس هر کارزاری را تشکیل می‌دهد. تمام دستاوردهای بشری که امروز به آن مفتخریم از یک پشتوانه انسانی برخوردارند؛ چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی. چون عده زیادی از مردم آن‌ها را پذیرفته‌اند یا از نظر کیفی، پاسخگوی نیاز طیف وسیعی از مردم در بستر جامعه هستند.
بنابراین اهمیت شکل‌گیری کارزارها در ترویج ارزش‌ها و اهداف درست و طبقه‌بندی‌شده، غیرقابل انکار است، البته اگر با پوسته مطالبات مردمی به اشتراک گذاشته می‌شود.
اینترنت ، فقط یک ابزار ارتباطی نیست
در ادامه به سراغ یک حقوقدان می‌رویم تا نظر او را هم درباره این پلتفرم نوظهور بدانیم.
کتایون یاسان به اطلاعات می‌گوید: ورود تکنولوژی به هر جامعه‌ای، آن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
امروز اینترنت دیگر فقط یک ابزار ارتباطی نیست، بلکه بخش مهمی از زندگی مردم محسوب می‌شود. با وجود این که بین دنیای واقعی و فضای مجازی، تفاوت‌های فاحشی وجود دارد اما تأثیرات آن در زندگی انسان‌ها انکارناپذیر است.
امروزه افراد می‌توانند دغدغه‌ها و اعتراضات خود را نه‌فقط در خیابان که در شبکه‌های مختلف اجتماعی در فضای مجازی نیز مطرح کنند. انتقال فعالیت‌های مدنی به فضای آنلاین نشان می‌دهد که آزادی بیان و آزادی تجمعات در فضای مجازی نیز باید به رسمیت شناخته شود.
یاسان که خود دانش‌آموخته حقوق مالکیت فکری در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه شهید بهشتی است، کارزارهای اینترنتی را روشی کارآمد در مطالبه‌گری مردمی توصیف می‌کند و می‌گوید: شاید این کارزارها از الزامات قانونی کافی برخوردار نباشند اما ظرفیت خوبی برای پاسخگویی دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی کشور دارند.
اینترنت بستر مناسبی برای آزادی بیان و عینیت یافتن مفاهیم حقوق بشری است. آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی و تبلیغ افکار، بخش جدایی‌ناپذیری از مقدمات شکل‌گیری تجمعات، چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی هستند.
تا زمانی که افراد نتوانند دیدگاه‌های خود را منتشر کنند و افراد همفکر خود را بیابند، امکان سازماندهی تجمعات هدفمند و مسالمت‌آمیز وجود ندارد. حمایت از آزادی بیان در فضای مجازی، به طور مستقیم زمینه‌ساز آزادی تجمعات در همین فضا می‌شود.
بنابراین از کارزارهای اینترنتی می‌توان به عنوان یک ابزار مشروع برای کنشگری اجتماعی و در جهت رسیدن به آزادی بیان و آزادی تجمعات استفاده کرد که دو حق بنیادین شهروندی است.
او در ادامه تأکید می‌کند: اصل ۲۴ و اصل ۲۷ قانون اساسی بر حق آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات و حق آزادی در تجمعات اعتراضی دلالت دارد، به شرط آن‌که مغایر مبانی اسلام نباشد و حقی از دیگران سلب نکند. فضای مجازی نیز از این قوانین مستثنی نیست.
بنابراین دولت‌ها همان‌قدر که مکلف به حمایت از تجمعات در فضای حقیقی هستند، مکلف به حمایت از آن‌ها در فضای مجازی و بستر دیجیتال هم هستند. ماده ۲۳ و ۲۴ منشور حقوق شهروندی و حمایت از آزادی‌های دیجیتال هم می‌گوید هر فردی حق دارد در امور سیاسی و اجتماعی کشور شرکت کند، مشروط بر آن‌که مغایر با مبانی اسلام نباشد و حقی از دیگران ضایع نکند.
کارزارها به تنهایی موفق نمی‌شوند
یاسان، هزینه پایین کارزارها و دسترسی آسان به آن‌ها را یکی از عوامل فراگیر شدنشان در جامعه می‌داند و معتقد است: در کارزارها افراد با چند کلیک ساده می‌توانند یک کمپین راه‌اندازی کنند و به اهداف از پیش تعیین‌شده خود دست یابند. از طرفی دیگر امکان فعالیت افراد در آن به صورت ناشناس فراهم است.
گاهی موضوعات از حساسیت بالایی برخوردارند و افراد از ترس قضاوت دیگران، تمایلی به فعالیت آشکار در فضاهای حقیقی ندارند. در چنین شرایطی کارزارها بستر لازم برای فعالیت به صورت ناشناس و کم‌خطر را فراهم می‌آورند؛ به خصوص در کشورهایی که محدودیت برگزاری تجمعات دارند. به عبارت دیگر کارزارهای اینترنتی، فرامکانی و فرازمانی هستند و حتی می‌توانند مردم دنیا را از موضوعات مطرح‌شده آگاه کنند.
با این همه، کارزارهای دیجیتال نمی‌توانند به تنهایی جایگزین مطالبه‌گری در فضای حقیقی باشند و به صورت سازمان‌یافته و نظام‌مند عمل کنند، پس بهتر است به صورت موازی در کنار ابزارهای حقوقی رسمی به کار گرفته شوند.
این حقوقدان و فعال کارزارهای اینترنتی با تأکید بر آن که کارزارهای اجتماعی در فضای مجازی باید اصل محدودیت‌ها را رعایت کنند می‌گوید: البته این محدودیت‌ها به معنای حفظ منافع شخص یا منافع گروهی از جامعه نیست.
کارزارها نباید منجر به نقض حقوق عمومی یا تهدید نظم عمومی شوند و ساز و کارهای اجتماعی باید در فضایی مسالمت‌آمیز انجام گیرند. مسائلی مثل بیان تنفر که می‌تواند منجر به خشونت در جامعه شود باید با محدودیت‌های قانونی روبه‌رو شود.
در صورت رعایت نکردن محدودیت‌ها، مداخله دولت باید منطبق بر قوانین موجود باشد. قوانینی که برای محدود کردن کارزارهای اجتماعی وضع می‌شوند باید شفاف و متناسب با اصول دموکراتیک باشند. متأسفانه قوانین کارزارهای اجتماعی در کشور ما از صراحت و انسجام لازم برخوردار نیستند اما می‌توان از دل همین قوانین، قوانین کاربردی را استخراج کرد.
قانون چه می‌گوید؟
کتایون یاسان به ماده ۶۹۸ قانون مجازت اسلامی اشاره می‌کند و می‌گوید: در صورتی که یک کارزار اجتماعی درصدد نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی برآید برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان آن با مسئولیت‌های کیفری مواجه می‌شوند و مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرند.
قانون جرائم یارانه‌ای مصوبه سال ۱۳۸۸ هم در ماده ۱۸ خود به این موضوع اشاره دارد که نشر اکاذیب و اضرار به غیر، جرم محسوب می‌شود. کارزارهایی که اخبار نادرست و اطلاعات گمراه‌کننده منتشر کنند مجازات می‌شوند.
قوانین تجارت الکترونیک مصوبه سال ۱۳۸۲ هم برای برگزارکنندگان کارزارهای اجتماعی، بندهای مفصلی دارد. ماده ۷ این قانون می‌گوید انتشار اطلاعات غلط و مغرضانه، موجب مسئولیت مدنی و کیفری برای افراد می‌شود و برگزارکنندگان آن با عواقب قانونی مواجه خواهند شد اما ماده ۱۱ همین قانون می‌گوید دولت موظف است زیرساخت‌های امنیتی و حفاظت از اطلاعات در فضای مجازی را تأمین کند. به همین ترتیب پلتفرم‌ها باید سیاست حفظ حریم خصوصی افراد و مسائل امنیتی کشور را رعایت کنند.
خلاءهای قانونی و نبود ساز و کارهای نظارتی
متاسفانه در کشور ما کارزارهای اینترنتی با موانع و چالش‌های جدی از قبیل خلاءهای قانونی، نبود ساز و کارهای نظارتی و ضعف در تضمین حقوق کاربران مواجهند که همه این‌ها ناشی از هماهنگ نبودن سرعت رشد تکنولوژی با سرعت تدوین قوانین مرتبط است.
یک مانع حقوقی دیگر، فقدان قانون جامع و مستقل در حمایت از داده‌های شخصی است. برخلاف کشورهای پیشرفته که در آن‌ها مقررات عمومی حمایت از داده‌ها وجود دارد در کشور ما چارچوب دقیقی برای تنظیم مناسبات جمع آوری، پردازش و نگهداری از داده‌های کاربران مجازی مشخص نشده است و این نگرانی همیشه وجود دارد که نام، شماره تلفن، ایمیل و مشخصات جغرافیایی کاربران در دسترس دیگران قرار بگیرد و نهایتا اهداف دیگری در کارزارها دنبال شود. به این موارد، نبود مکانیسم جبران خسارت برای کاربران را هم باید اضافه کرد که از میزان کارآمدی کارزارهای اینترنتی در ایران کم کرده و اعتماد عمومی مردم به آن‌ها را از بین می‌برد.
اگرچه زمان زیادی از پیدایش کارزارهای اینترنتی در جهان امروز نمی‌گذرد اما به نظر می‌رسد این ابزار ارتباطی دارد به یک مأمن عمومی برای نیازهای سرکوب‌شده جامعه تبدیل می‌شود؛ نیازهایی که نه قدرت فریاد زدن دارند و نه می‌توانند خاموش بنشینند.
منبع: اطلاعات
ویژه
