نویسنده ستاره حجتی: برداشت بی‌رویه از چاه‌های آبی در منطقه ایوان استان ایلام، موسوم به چاه‌های سراب که آب مورد نیاز یک پالایشگاه را تأمین می‌کنند، رودخانه «کنگیر» را به خشکی کشانده است. اتفاقی که فعالان محیط‌زیست و اهالی منطقه می‌گویند گسترش پیدا خواهد کرد و با مصرف منابع آبی، تمام اکوسیستم منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اهالی ایوان در کارزاری از رئیس‌جمهوری خواسته‌اند تا چاه‌های آب مذکور را پلمب کند و این منابع آبی را به طبیعت و مردم ایوان برگرداند و منابع آب شیرین را صرف صنعت نکند. نماینده ایوان می‌گوید قرار است این چاه‌ها تا شهریور پلمب شوند، اما اهالی می‌گوید به این تصمیم خوشبین نیستند.
«ما حافظان محیط‌زیست، سازمان‌های مردم‌‌نهاد استان، کشاورزان و مردم شهرستان ایوان، مخالفت جدی خود را با انتقال آب از چاه‌های دامنه کوه «شیره‌زول» که از سرشاخه‌های رودخانه «کنگیر» ایوان است، به پالایشگاه «چوار» که مدت ۲۱ سال است بدون توجه به ظرفیت‌های طبیعی منطقه و رعایت ملاحظات محیط‌زیستی و اجتماعی انجام می‌شود و باعث نابودی اکوسیستم گیاهی و جانوری شده و زمین‌های کشاورزی و باغات را از چرخه تولید خارج کرده است، اعلام می‌داریم.»
این جمله‌ها پاراگراف نخست متن کارزاری است که از ۱۹مرداد امسال ایجاد شده و در حال جمع‌آوری امضا، نه‌فقط از سوی اهالی محلی بلکه فعالان محیط‌زیست و آب کشور است. بخش دیگری از این کارزار که رو به رئیس‌جمهوری نوشته شده، می‌گوید: «پیامد مستقیم این فاجعه باعث نابودی معیشت خانوارهای روستایی، مهاجرت اجباری و فقر و بیکاری شده است. لذا چنین پروژه‌هایی خلاف منافع عمومی است و امضاکنندگان این کارزار خواستار بازگشت آب و پلمب همیشگی این چاه‌ها هستند.»
داستان چه بود؟
مسئله مربوط به چاه‌هایی است که در سال‌های ۱۳۷۴، ۱۳۸۱ و ۱۳۸۴ حفر شده‌اند و عمق آنها در ابتدا ۱۸۰، ۱۹۶ و ۱۸۰ متر بوده است و پس از پنج سال به‌‌علت پایین‌رفتن سطح آب زیرزمینی به ۳۵۰ متر رسیده‌اند. همچنین، قرارداد چاه‌ها ۱۰ساله بوده و به اتمام رسیده است، اما همچنان پالایشگاه اقدام به برداشت آب از این چاه‌ها می‌کند.
اهالی می‌گویند: «ما خواهان مسلوب‌المنفعه شدن این چاه‌ها بدون چون و چرا و بازنگری در سیاست مدیریت آب و احترام به حق حیات مردم و طبیعت و اکوسیستم ایوانغرب هستیم.»
ماجرا از اعتراض در قالب یک کارزار نیز گذشته است و حالا اهالی ایوانغرب با تشکیل یک گروه تلگرامی هر روز در مورد مسئله مهم آب صحبت می‌کنند. حل بحران آب حالا صورتی مردمی به خود گرفته است. گروهی که با عنوان «پویش مردمی نجات آب‌های ایوان و آب شرب شهرستان ایوان»، با بیش از سه هزار و ۶۰۰ عضو تشکیل شده است.»
برداشت بی‌رویه
«سیروان باباخانی»، از برگزارکنندگان این پویش و فعال محیط‌زیست محلی، می‌گوید این چاه‌ها یکی از عوامل اصلی خشک‌شدن رودخانه کنگیر است: «هر سال با افت سطح آب در چاه‌هایی که ابتدا بدون مطالعه حفر شده بودند، اضافه شد و الان به ۳۶۴ متر رسیده است. این آب‌ها به پالایشگاه منتقل شده است؛ اقدامی که نه‌تنها منابع آبی شهرستان، بلکه مناطق وسیعی از جمله چرداول، سیروان و حتی ایوانغرب را در معرض تهدید قرار داده است.»
او ادامه می‌دهد: «چنین اقدامی بدون در نظر گرفتن حقابه طبیعی و نیازهای زیست‌بومی، حیات کشاورزی و باغات را تحت‌تأثیر خود و روبه‌زوال قرار داده است.»
سیروان که نامش از رودخانه‌ای خروشان گرفته شده است، می‌گوید: «غیر از افزایش عمق چاه‌ها، سالانه حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار مترمکعب آب از این منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود؛ رقمی بسیار بالا که درصورت ادامه روند فعلی، تبعات آن، جبران‌ناپذیر خواهد بود. پرسش اساسی این است که در کجای دنیا از آب شیرین و قابل‌شرب برای شست‌وشوی قطعات صنعتی و آبیاری فضای سبز یا مصارف رفاهی غیرضروری استفاده می‌شود. قرار بر این بود که این چاه‌ها، فقط برای ۱۰ سال به پالایشگاه واگذار شود، اما اکنون بیش از ۲۱ سال از آن زمان گذشته است و طبق شنیده‌ها، پالایشگاه حتی در پی ثبت رسمی مالکیت آنهاست. این درحالی‌است که اگر همین امروز هم برداشت بی‌رویه از این چاه‌ها متوقف شود، باز هم بین ۲۰ تا ۱۰۰ سال زمان نیاز است تا سفره‌های آب زیرزمینی ما دوباره به سطح مطلوب بازگردند و رودخانه کنگیر، چشمه‌های «جوی‌زر» و زیست‌بوم منطقه جان تازه‌ای بگیرد.»
او به پویش و اهدافش برمی‌گردد: «ما به‌عنوان جمعی از شهروندان دغدغه‌مند، کشاورزان و دامداران منطقه می‌خواهیم این چاه‌ها مسلوب‌المنفعه شوند.»
تلاش‌های مردمی به همین خلاصه نشد و موضوع را در دیداری با نماینده شهرستان ایوان در مجلس شورای اسلامی نیز دنبال کردند. به‌گفته «عبدالحسین همتی» همه صنایع باید آب مورد نیاز خود را از پساب فاضلاب و آب‌های غیرمتعارف تأمین کنند و این موضوع باید با جدیت پیگیری شود.
همتی همچنین از تماس تلفنی مدیرعامل پالایشگاه ایوان خبر داد و اعلام کرد طبق این تماس قرار شد تصفیه‌خانه پالایشگاه توسط شرکت مهندسی توسعه گاز ایران به‌منظور پلمب چاه‌های آب سراب ایوان احداث شود: «طبق مصوبه‌ای در تهران که با حضور نمایندگان استان ایلام تصویب شد، قرار است تا پایان شهریور امسال و بعد از احداث خط انتقال آب در کوتاه‌ترین زمان ممکن، آب مورد نیاز پالایشگاه از سد «گلال» تأمین و چاه‌های مذکور پلمب شوند.»
توقف برداشت الزامی است
سال ۱۴۰۰ پژوهشی از سوی شرکت آب‌منطقه‌ای ایلام منتشر شد که در آن، بیلان آب زیرزمینی منطقه و جهت جریان آب زیرزمینی مناطق کارستی منطقه مورد بررسی قرار گرفت. این مطالعه می‌گوید: «نتایج حاصل نشان می‌دهد تغییراقلیم در جهت کاهش بارش و افزایش تبخیر، برداشت بی‌رویه از آب سطحی و زیرزمینی، افزایش جمعیت شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف آب، عوامل اصلی کاهش آورد رودخانه کنگیر محسوب می‌شوند. به‌منظور کاهش بحران موجود پیشنهاد می‌شود که نرخ تبخیر و تعرق به‌خصوص در بخش کشاورزی با کشت محصولات مناسب‌تر با نیاز آبی کمتر و انجام آبیاری در ساعاتی از شبانه‌روز که نرخ تبخیر کمتر است، کاهش پیدا کند؛ در اسرع‌وقت برداشت‌های بی‌رویه از آب سطحی و زیرزمینی متوقف شود. چاه‌هایی که در حوضه آبگیر چشمه‌های کارستی بزرگ منطقه (خوران و سراب) هستند، حذف شوند، بخشی از آب مورد نیاز منطقه از آب زیرزمینی و رودخانه کنگیر در منطقه سیاهکل تأمین شود، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی در حوضه و تشویق مردم به‌ویژه مردم شهرنشینی برای مصرف بهینه‌تر آب و کاهش تلفات آن.»
حالا قرار است تا آخر تابستان تکلیف برداشت از چاه‌هایی که باید ۱۰ سال پیش پلمب می‌شد، مشخص شود؛ اقدامی که شاید یک‌بار دیگر آب را به کنگیر برگرداند و نگرانی اهالی ایوان را رفع کند.
بستر رودخانه کنگیر در این تابستان داغ و بدون آب، بارها طعمه حریق شده است؛ بستری که در اثر خشکی، با رویش گیاهان متعدد پوشیده شده است و دیگر شبیه مسیری برای عبور جریان آب نیست.
«کنگیر» موانع دیگری هم دارد
رودخانه کنگیر فقط با برداشت بی‌رویه یک پالایشگاه مواجه نیست. سد کنگیر، یک سد خاکی با هسته رسی روی رود کنگیر در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال‌غرب شهر ایوان در استان ایلام است که روی تنگه‌ای به اسم تنگ شمیران ساخته شده. حجم مخزن این سد ۱۹.۶ میلیون مترمکعب است.
اهداف عمده ساخت سد کنگیر بهره‌گیری از آب تنظیم‌شده برای آبیاری اراضی کشاورزی دشت زرنه به وسعت دو هزار هکتار، تأمین پنج میلیون مترمکعب آب صنعت، اشتغالزایی در منطقه، کنترل آب‌های مرزی و بهبود بخشیدن به وضعیت معیشت در منطقه اعلام شده بود. بااین‌حال، خود سد به یکی مشکلات محیط‌زیستی در منطقه تبدیل شد.
کاوش محوطه‌های باستانی موجود در حوضه آبگیر سد کنگیر منجر به کشف کوشک متعلق به دوره ساسانی (در محوطه باستانی ۱۵ هکتاری گنبد جهانگیر در حاشیه رود کنگیر بین در بخش زرنه و در بین روستاهای سرتنگ علیا و سفلی)، سفال‌های شاخص دوره اوروک، سازه‌های معماری عشایری، سه بنای بزرگ، کوره سفال‌پزی، هاون‌های سنگی، پیه‌سوز مفرغی و… انجامید. در زمان آبگیری با توافق با شرکت آب‌منطقه‌ای ایلام مقرر شد به‌دلیل وجود اهداف علمی و پرسش‌های مهم در مورد محوطه‌های باستانی اطراف سد کنگیر، تراز نرمال آب رود کنگیر در یک‌هزار و ۲۲.۵ متر باقی بماند و تنها تا این ارتفاع آبگیری انجام شود. در سال ۱۳۹۸ فصل چهارم و آخر کاوش محوطه گنبد جهانگیر که در حاشیه دریاچه سد کنگیر قرار داشت، انجام شد. بااین‌حال، این محوطه‌ها سهم قابل‌توجهی در معیشت و درآمد اهالی نداشته است.
.
منبع: روزنامه پیام‌ما
ویژه
